مقدمه
روز جهانی حمایت از حیوانات (۴ اکتبر / ۱۲ مهر) فرصتی است برای تأمل در وضعیت حیوانات روی زمین، گونههایی که در معرض خطرند، و مسئولیت بشر در حفاظت از آنها. در کنار نگاه جهانی، هر کشور — از جمله ایران — با چالشها، کمبودها و تعهداتی مواجه است. در این مقاله هم به جنبه عمومی این روز و ضرورت آن میپردازیم، هم وضعیت ایران را بررسی کرده و نقاط ضعف قانونی، نارساییها و راهکارهایی که میتواند وضعیت را بهبود دهد مطرح میکنیم.
بخش اول: اهمیت جهانی حمایت از حیوانات و حفظ تنوع زیستی
اهمیت حیوانات در اکوسیستم
- حیوانات نقشهای حیاتی در زنجیره غذایی، گردهافشانی، کنترل جمعیت گونهها، باروری خاک، پراکندگی بذرها و بسیاری عملکردهای اکولوژیکی دیگر دارند.
- نابودی یا حذف یک گونه میتواند اثر موجدار در کل اکوسیستم داشته باشد.
- تنوع زیستی به پایداری محیط زیست، مقاومت در برابر تغییرات اقلیمی و سلامت زیستی کمک میکند.
حقوق حیوانات و اخلاق انسانی
- بر مبنای اخلاق زیستی و نگرش انسانمدارانه، بسیاری معتقدند حیوانات نیز باید از حقوقی همچون حق زیستن، جلوگیری از رنج بیمورد و آسیب مصون باشند.
- آموزههای دینی و فرهنگی در بسیاری از جوامع نیز بر مهربانی و مدارا با حیوانات تأکید دارند.
فشارهای جهانی بر حیوانات
- افزایش جمعیت انسانی، گسترش شهرها، نابودی زیستگاهها، جنگلزدایی، آلودگی هوا و آب، تغییرات اقلیمی، شکار غیرمجاز، تجارت غیرقانونی حیوانات، واردات گونههای غیربومی، بیماریهای نوپدید و فشارهای اقتصادی بر اکوسیستمها از جمله عوامل تهدیدکننده هستند.
- برآوردها نشان میدهد که میلیونها گونه گیاهی و جانوری در سراسر جهان در معرض انقراض قرار دارند و سرعت این روند نگرانکننده است.
معاهدات و کنوانسیونهای بینالمللی مرتبط
برای مقابله با این تهدیدات، جامعه بینالمللی کنوانسیونها و معاهدی را تصویب کرده است:
- CITES (کنوانسیون تجارت بینالمللی گونههای جانوری و گیاهی در معرض خطر انقراض) هدفش کنترل تجارت بینالمللی گونههای وحشی بهگونهای است که بقای آنها در طبیعت تهدید نشود.
- کشورهای عضو متعهدند که تجارت بینالمللی گونههای تحت حفاظت را محدود کنند، مجوزهای لازم صادر نمایند، مقررات نظارتی ایجاد کنند و همکاریهای بینالمللی انجام دهند.
- برخی سایر پیمانها و اسناد بینالمللی نیز به حفاظت تنوع زیستی، محیط زیست و حقوق حیوانات اشاره دارند. مثلاً اعلامیه جهانی حقوق حیوانات (به سال ۱۹۷۸) که حقوقی پایه برای حیوانات پیشنهاد میدهد.
اما الزامآوری معاهدات بینالمللی بدون پیوند به قانون داخلی، تخصیص منابع، نظارت عملی و دستگاه قضایی قوی، کافی نیست. در بخش بعدی، وضعیت ایران را بررسی میکنیم.
بخش دوم: وضعیت ایران — چالشها، نقض و کاستیها
در ایران، هم ظرفیتهایی وجود دارد و هم موانع زیادی که مانع تحقق کامل حفاظت حیوانات و اجرای تعهدات بینالمللی میشود. در زیر مهمترین چالشها را بررسی میکنیم:
وضعیت تعهدات بینالمللی و قانون داخلی
- عضویت ایران در CITES و قانون الحاق
ایران در تاریخ ۱۶ تیر ۱۳۵۵ به کنوانسیون تجارت بینالمللی گونههای جانوری و گیاهی وحشی (CITES) پیوست و قانون الحاق آن به تصویب مجلس رسید.
این به این معناست که ایران متعهد است قوانین، مقررات و مکانیسمهای کنترلی لازم برای واردات، صادرات و تملک گونههای تحت کنترل را ایجاد کند. - وجود قوانین پراکنده ولی نبود قانون جامع
اگرچه قوانینی در خصوص حفاظت از حیات وحش، شکار و صید، یا حفاظت از محیط زیست وجود دارد، اما قانون واحد، جامع و ویژه حقوق حیوانات هنوز تدوین نشده است.
بخش نظارتی و مجازات در قوانین فعلی ضعیف است و بعضی رفتارها که در سطح بینالمللی غیرقابل قبول محسوب میشوند، هنوز در ایران فاقد ضمانت اجرای کافیاند.
در مطلبی آمده است: «با وجود چالشها، اقدامات مثبتی نیز در زمینه حقوق حیوانات در ایران انجام شده است … اما قوانین موجود به دلیل ضعف در نظارت و اجرا تأثیرگذاری لازم را ندارند.» - نقص در تطبیق با تعهدات بینالمللی یا اجرا ناکافی
- گاهی قوانین داخلی با استانداردهای کنوانسیونها مطابقت ندارند یا اجرای آنها در عملی دچار کمبود است.
- برخی گزارشها میگویند که ایران اگرچه به CITES پیوسته، اما در عملکرد اجرایی، نظارت بر تجارت غیرقانونی گونهها، صدور مجوز و کنترل مرزها دچار ضعف است.
- یکی از نقدها این است که ایران لازم است تجارت یا تملک گونههای وحشی را جرمانگاری کند، اما قانون موجود (قانون الحاق) بهتنهایی نمیتواند تضمینکننده اجرای مؤثر باشد.
- در برخی محافل حقوقی گفته میشود که قوانین موجود «ناظر بر حفظ حقوق حیوانات نیستند».
چالشهای عملی و اجرایی
- نبود نهاد نظارتی و هماهنگ
- وظایف دستگاههای مختلف همانند سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت کشاورزی / دامپزشکی، شهرداریها، نیروی انتظامی و قوه قضائیه در حوزه حیوانات گاهی با هم تداخل یا خلأ دارد.
- مسئولیت مدیریت حیوانات شهری مانند سگهای بلاصاحب بر عهده شهرداریها است، اما منابع، توان فنی یا اختیارات کافی ندارند.
- نبود هماهنگی بین ارگانها، ضعف تبادل اطلاعات و نبود مکانیسم نظارتی مشترک، اجرای مؤثر را دشوار میکند.
- ضعف در نظارت و کنترل بر فروش، نگهداری و مراکز حیوانات خانگی
- بسیاری از مراکز فروش حیوانات یا مراکز واگذاری بدون مجوز یا نظارت کافی فعالیت میکنند.
- خریداران و علاقهمندان حیوانات خانگی با سردرگمی روبهرو هستند که کدام مراکز قانونیاند و چه شرایط نگهداری بهداشتی باید رعایت شود.
- مراکز مجاز و مطمئن کماند یا به سختی در دسترساند.
- مسأله حیوانات ولگرد (سگها و گربهها)
- مدیریت جمعیت سگهای بلاصاحب یکی از چالشهای جدی شهری است. در بسیاری از شهرها افراد بدون کنترل یا نظارت رها میشوند یا جمعیتشان بهصورت غیرقانونی افزایش مییابد.
- هزینه واکسیناسیون، عقیمسازی و مراقبت بهداشتی برای افراد یا نهادهای مسئول، بالا است و بسیاری از مناطق توان تأمین آن را ندارند.
- نبود قانون جامع که دقیقاً تعیین کند کدام دستگاه مسئولیت دارد و تا چه حد موظف است، مانع اقدام منسجم میشود.
- آگاهی عمومی پایین و فرهنگسازی ناکافی
- مردم غالباً از حقوق حیوانات، نیازهای حیوانات خانگی یا تأثیر رفتارشان بر حیات وحش و محیط زیست آگاهی کافی ندارند.
- تبلیغات و رسانه در این حوزه محدود است و گاه آگاهیرسانی فنی و علمی به درستی صورت نمیگیرد.
- رفتارهای رایج مثل حیوانآزاری، رها کردن حیوانات، خرید و فروش بیضابطه و بیملاحظه، ادامه دارد.
- تخریب زیستگاهها، شکار غیرمجاز و فشار بر تنوع زیستی
- سوء استفاده از عرصههای طبیعی، قطع جنگلها، خشکسالی، توسعه غیرمنطقی پروژههای عمرانی و دخالت در زیستگاههای حیوانات، فشار مضاعفی بر گونهها وارد میکند.
- شکار غیرمجاز یا بدون مجوز در برخی مناطق هنوز به صورت زیرزمینی ادامه دارد.
- گونههای مهاجر یا آبزی نیز تحت فشار تغییرات زیستمحیطی و آلودگی آبها قرار دارند.
- کمبود منابع مالی و بودجه اختصاصی
- حفاظت از زیستگاهها، نظارت پیوسته، اجرای پروژههای حفاظتی، گشت و پایش، مراکز بازپروری و ترمیم طبیعت نیازمند هزینهاند که اغلب در بودجهها اولویت پایینتری دارد.
- تخصیص بودجه در طرحهای حفاظت زیستبومی یا پروژههای محلی ممکن است کوتاهمدت باشد و تداوم نداشته باشد.
- محدودیتهای حقوقی و قضایی
- در برخی موارد، مجازاتها برای تخلفات مرتبط با حیوانات کافی نیست یا اجرا نمیشوند.
- در برخی حوزهها مثل جرایم زیستمحیطی یا تخریب زیستگاه، پروندهها پیچیدهاند و فرآیند رسیدگی کند است.
- بعضی از نهادها دسترسی مناسب به ابزار قانونی و توان قضایی لازم برای تعقیب متخلفان را ندارند.
- رقابت منافع اقتصادی و عدم اولویتگذاری محیط زیستی
- در مواردی توسعه اقتصادی یا پروژههای عمرانی بر حفاظت محیط زیست ترجیح داده میشوند.
- طرحهای بهرهبرداری از منابع طبیعی (مثل معادن، راهسازی، سدسازی) ممکن است بدون ارزیابی دقیق تأثیر زیستمحیطی اجرا شوند و زیستگاههای حیوانات را تخریب کنند.
نمونههای نقض یا ضعف در تعهدات بینالمللی
- اگرچه ایران عضو CITES است، اما تجارت غیرقانونی حیوانات (قاچاق حیوانات وحشی، گونههای در معرض خطر) گاه گزارش میشود که بیانگر ضعف در اعمال مقررات مرزی و نظارت است.
- در برخی گزارشها گفته شده که ایران باید الزام قانونی تملک یا تجارت گونههای وحشی را جرمانگاری کند، اما قانون فعلی نتوانسته است تضمین کامل این تعهد را بدهد.
- در حوزه کنترل جمعیت حیوانات شهری، تعهدات بینالمللی در زمینه رفاه حیوانات و حقوق آنها ممکن است رعایت نشود چون روشهای حذف یا برخورد خشن ممکن است با استانداردهای حقوق حیوانات همخوان نباشد.
بخش سوم: راهکارها و پیشنهادها
برای ارتقای وضعیت حمایت از حیوانات در ایران و همسویی بهتر با تعهدات بینالمللی میتوان گامهای زیر را پیشنهاد کرد:
- تدوین قانون جامع حقوق حیوانات
- قانونی مستقل و جامع با تعریف دقیق حقوق حیوانات، وظایف دستگاهها، مجازات تخلفات و مکانیسم نظارتی قوی.
- الحاق به قوانین بینالمللی و هماهنگ کردن مقررات داخلی با استانداردهای بینالمللی مثل CITES.
- تقویت نظارت و هماهنگی نهادی
- ایجاد ساختاری هماهنگ بین سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت دامپزشکی، شهرداریها، نیروی انتظامی و قوه قضائیه برای مدیریت حیوانات و گونههای وحشی.
- پایش مشترک، تبادل اطلاعات، ایجاد سامانههای نظارتی هوشمند و گزارشدهی شفاف.
- مجازات بازدارنده و اجرای جدی قوانین
- افزایش سطح جرایم مربوط به شکار غیرمجاز، قاچاق حیوانات و آسیب به زیستگاهها.
- تسریع در روند رسیدگی قضایی و تقویت توان قضات و مراجع ذیصلاح برای پیگیری این پروندهها.
- اجرای طرحهای مدیریت جمعیت حیوانات شهری به شیوه علمی و اخلاقی
- برنامههای منظم عقیمسازی، واکسیناسیون و مراقبت بهداشتی برای حیوانات ولگرد.
- تأمین بودجه و امکانات لازم برای اجرای این طرحها در تمامی شهرها.
- بهرهگیری از سازمانهای مردمنهاد (NGO) در همکاری با دولت برای مشارکت عملیاتی در مدیریت این حیوانات.
- آموزش و فرهنگسازی عمومی
- گنجاندن موضوع حقوق حیوانات و حفاظت از طبیعت در آموزش مدارس، دانشگاهها و رسانهها.
- تولید محتوای رسانهای، کمپینهای اجتماعی و تبلیغات برای ارتقای آگاهی عمومی نسبت به حیوانات.
- پشتیبانی مالی و تأمین اعتبار برای پروژههای حفاظتی
- بودجه سالانه مشخص برای حفاظت از زیستگاهها، بازپروری طبیعت، گشت و پایش و مراکز بازتوانی حیوانات.
- تشویق مشارکت بخش خصوصی، اسپانسرها و سازمانهای بینالمللی برای تأمین منابع مالی.
- پایش، تحقیق و مستندسازی
- انجام مطالعات میدانی، پایش جمعیت گونهها، ارزیابی تأثیر پروژهها و گزارش شفاف وضعیت گونهها.
- انتشار آمار و اطلاعات به صورت آزاد و در دسترس عموم جهت ارتقای مسئولیتپذیری عمومی.
- همکاری بینالمللی و تبادل تجربه
- استفاده از تجربیات موفق کشورهای پیشرفته در مدیریت حیوانات و حفاظت گونهها.
- مشارکت در پروژههای بینالمللی حفاظت تنوع زیستی و دریافت حمایتهای فنی و مالی.
- الزام به رعایت اصول رفاه حیوانات در اقدامات شهری و صنعتی
- در پروژههای شهری، صنعتی و زیربنایی، ارزیابی تأثیر بر حیوانات (مثلاً مسیر مهاجرت جانوران، زیستگاهها) الزامی باشد.
- قوانین و مقرراتی برای پایش و کاهش آسیب به حیوانات در پروژههای عمرانی وضع شود.
نتیجهگیری
روز جهانی حمایت از حیوانات، یادآوری این نکته است که حیوانات نه فقط همزیستان ما در این کره، بلکه راهنمایی برای زندگی هماهنگ و مسئولانهاند. در سطح جهانی، کنوانسیونها و معاهدات تلاش میکنند تجارت بیرویه، انقراض گونهها و آسیب به محیط زیست را مهار کنند، اما موفقیت آنها وابسته به اراده، توان قانونی و پایبندی کشورها به اجراست.
در ایران، اگرچه تعهداتی وجود دارد (مثل عضویت در CITES و قوانین الحاقی)، اما ضعف در قانون جامع، مشکل نظارت، منابع محدود، آگاهی پایین و عدم هماهنگی نهادی مانع از تحقق کامل این تعهدات میشود.
اگر بخواهم توصیهای نهایی بدهم: حفاظت از حیوانات تنها مسئولیت طبیعتدوستان نیست، بلکه وظیفهای عمومی، ملی و اخلاقی است. با اقداماتی خرد و کلان — از قانونگذاری گرفته تا رفتار روزمره مردم — میتوانیم امید داشته باشیم که فرزندانمان نیز از تنوع زیستی زمین لذت ببرند، نه اینکه شاهد خالیشدن زیستگاهها و نابودی گونهها باشیم.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر
توجه:فقط اعضای این وبلاگ میتوانند نظر خود را ارسال کنند.